آذربایجان ژورنالیسم گونو/ اکینچی درگیسینین یاییلما گونو(1875 م)
آذربايجان ميللي مطبوعاتي 1875-جي ايلده حسن بي زردابينين ياراتديغي "اکينچي" قزئتي له باشلايير. کؤورک آدديملاريني آتان آذربايجان ميللي بورژوازيياسينين و دؤورون گؤرکملي شخصيتلرينين چالیشماسیلا اون دوققوز عصرين ايکينجي ياريسيندا معاريف گلیشمهیه باشلادي. تحصيل ساحه سينده بعضي دييشيکليکلر حياتا کئچيريلدي.
اوخولاردا 14 آنا ديلينين تدريسينين حياتا کئچيريلمهسينده م.ف.آخوندووون، سيد اونسيزادنين، س.ا.شيروانينين خيدمتلري دانيلمازدي. س.اونسيزادنين شاماخيدا آچديغي مکتبده شرعيتله ياناشي، فلسفه، منطيق، پسيخولوگييا، ايسلام دينينين تاريخي، همچنين روس و آنا ديلي تدريس اولونوردو. معاريفچيليگين گئنيش اينتيشار تاپماسيندا بو شخصيتلرله ياناشي، گؤرکملي معاريف خاديملري محمد تاغي صيدقي، حسن بي زردابي، نجف بي وزيروو، س.م.قنيزادنين خيدمتلري بؤيوکدور. آذربايجان معاريفچيلر نسلينين نومايندهلري اولان بو شخصيتلر خالقين ساوادلانماسي، دؤورون موترققي ايدئيالاري ايله تانيش اولمالاري اوچون مطبوع اورقانين ايمکانلاريني ياخشي آنلاييرديلار. محض بونا گؤره ده اونلار آناديللي مطبوع اورقان ياراتماق اوچون فعاليته کئچديلر.
خالقين ترققيسيني اونون معاريفلنمهسينده گؤرن حسن بي زردابي مدني يوکسهليش نامينه فرقلي واسيطهلره باش وورموش، موختليف ايدئيالاري حياتا کئچيرميشدي. "موسلمان اؤیرنجی لرينه يارديم جمعيتي" تاسيس ائدير و گيمنازيياداکي اؤیرنجیلري اولان نجف بي وزيروو و عسگر آغا آديگؤزلوو (گوراني) ايله بيرليکده بوتؤو بير يايي آذربايجانين کند و شهرلريني دولاشير. اونون اؤیرنجیلرين تحصيل خرجلريني اؤدمک اوچون ياراتديغي ايلک خئيريييه جمعيتينين فعاليتي او قدر ده اوغورلو آلينمادي. بؤيوک چتينليکله ده اولسا، حسن بي 1600 ماناتا قدر پول توپلايير و بو وسايتين(بودجه) فايزي ايله ايلده 1-2 نفرين تحصيل حاقيني اؤدهيير. بو ايشله ياناشي حسن بي اؤز منزيلينده پانسيونات آچير، هر ايل اون نفر آذربايجانلي اوشاق بو پانسيوناتا قبول اولونور و گيمنازييايا(کلاسیک اوخول) داخيل اولماق اوچون حاضيرلانير. 1872-جي ايلده عاييله حياتي قوردوغو تيفليسده نجيب قيزلار اينستيتوتونو بيتيرميش هنيفه خانيم آبايئوا دا تعليم-تربييه ايشلرينده ارينين ان ياخين کؤمکچيسي اولور.
ميللتين معاريفلنمهسي يولوندا حسن بيين گؤسترديگي چالیشمالاری هنيفه خانيم خاطيرهلرينده بئله تصوير ائدير: "او، بير نفر دميرچيني اؤز اوشاغيني گيمنازييايا وئرمهيه راضي سالميشدي. طبيعي کي، حسن بيين گؤردويو ايشلرين هاميسي ميللتين ترققيسي نامينه ائديلن، ماياسي وطنپرورليکدن دوغولان ايشلر ايدي. آذربايجانين او زامانکي تاريخي گلیشمه سوييهسينده ان ائتگیلي، موناسيب واسيطهلردن بيرينين مطبوع سؤز اولدوغونو حسن زردابي دويماميش دئييلدي. او آنا ديلينده قزئت نشر ائتمک فيکرينه هله قوبادا، ماحال محکمهسينين کاتيبي ايشلهديگي دؤورده گلميشدي.
بؤيوک آذربايجان معاريفچيسي عبباس قولو بي باکيخانووون قارداشي طلب اولونان مالييه خرجلريني اؤز اوزرينه گؤتوروردو.زردابي "حيات" قزئتينين 28 دئکابر 1905-جي ايل تاريخلي ساييندا "روسييادا بیرینجي تورک قزئتي" مقالهسينده يازير: "هر کسي چاغيريرام گلمير، گؤستريرم گؤرمور، دئييرم، قانمير. آخيردا گؤردوم کي، اونلاري هارايلاييب چاغيرماقدان، اونلارا دئمکدن باشقا بير غئيري-علاج يوخدور. اولماز کي، منيم سؤزومو ائشيدنلردن هئچ بير قانان اولماسين. نئجه کي، بير بولاغين سويونون آلتينا نه قدر برک داش قويسان، بير نئچه ايلدن سونرا سو تؤکولمکدن او برک داش زامان سورجینده اريگيب دئشيلير، هابئله سؤز ده، اؤزلیکلهده دوغرو سؤز. بئلهده قزئت چيخارماقدان ساوايي بير غئيري-علاج يوخدور".
بو بؤيوک معاريف فدايسي "اکينچي"نين نشري عرفه سيندهکي قايغيلاريندان سؤز آچاراق خاطيرلاييردي: "بس قزئتي نئجه چيخارديم؟ پول يوخ، يازيچي يوخ، چاپخانا يوخ، حوروفات يوخ، عمله يوخ، بير-ايکي يوزدن آرتيق دا اوخويان اولماياجاق. دؤولت طرفيندن ايذن آلماق دا کي، بير بؤيوک بلادير". او زامان قافقازدا عرب اليفباسي ايله حوروفات يوخ درجهسينده ايدي. واختيله "تیفليسکيي وئدوموستي" و "زاکاوکازسکيي وئستنيک" قزئتلرينين، هابئله آرزانوو قارداشلارينين تيفليسده کي مطبعه لريندن قالميش عرب حوروفاتينا بئل باغلاماق اولمازدي. آذربايجان تورکجه سینده قزئت بوراخيلماسي ايشينه ميللي مطبعه نين تشکيليندن، حوروفات تداروکوندن باشلاماق لازيم ايدي کي، زردابي محض بئله ائتدي. او دؤورده ايستانبولون "بابي-علي جاددهسي"نده مطبوعات و کيتاب تيجارتي ساحه سينده چوخلو آذربايجانلي ايشلهييردي. خاطيرهلرينده زردابي اونلارين "اکينچي" اوچون حوروفات الده ائتمهيه بؤيوک کؤمک گؤسترديکلريني آيريجا قئيد ائدير.
يئني و موستقيل مطبعه آچماق مومکون اولماديغيندان باکي قوبئرنييا مطبعه سيندن ايستيفاده ائتمگي قرارلاشديرميش زردابي حوروفاتي دا اورا ساتدي. بوتون چتينليکلره باخماياراق حسن بي زردابي بو ايشه باشلادي.
"اکينچي"نين مئيدانا چيخماسي بير نئچه جهتدن علامتدار ايدي. آذربايجان ژورناليستيکاسي تاريخينده ايلک دفه اولاراق حسن بي زردابي "اکينچي"نين تيمساليندا مطبوعاتا کوتلوي بیلگی واسيطهسي، معاريفچيليگين اساسي، ايجتيماعي-سياسي شوورون فورمالاشماسي فاکتي کيمي ياناشدي. "هر بير ويلايتين قزئتي گرک او ويلايتين آيناسي اولسون" ،"ياخشي-يامانليغي آشکار ائله سين" ،"خالقين هر بير دردي و خواهيشي او قزئتده چاپ اولونسون کي، او قزئته باخان خالقي آينادا گؤرن کيمي گؤرسون" کيمي درين معنالي فيکيرلر چاغداش مطبوعاتيميزين دا اساس پرينسيپلري اولاراق قالماقدادير.
"اکينچي" نشري ايله آذربايجاندا ژورناليستيکا سيستئميني و نسليني فورمالاشديردي، پئشه پرينسيپلريني ياراتدي، آذربايجان تورکجه سی رسمي ائستاتوسدا اؤز فعاليتينين اساسينا چئويردي. معاريفچيليک ايدئياسينين داشيييجيسي اولان بو قزئت ميللي تفککورلو ضياليلار نسلينين يئتيشمهسينده بؤيوک تاريخي خيدمتلر گؤستردي.
ميللي مطبوعات تاريخيميزين "اکينچي"نين نشري ايله باغلانماسي تاريخي رئالليقلاري اؤزونده عکس ائتديرير. "اکينچي" اؤزوندن سونرا بير سيرا ميللي مطبوع نومونهلرين نشرينه جيغير آچدي. اونسيزاده قارداشلارينين ياراتديقلاري "زييا" "(زييايي-قافقازيييه")، "کشکول" کيمي نشرلر "اکينچي" عنعنه لريندن یارارلاناراق مطبوعاتين اينکيشافينا تکان اولدو.
2014.07.22
تیر-93
No comments:
Post a Comment